Na skutek pierwszego rozbioru Polski (1772 r.) Bydgoszcz wcielono do Prus. Zaborca przejął miasto wyniszczone wojnami i mocno wyludnione. Bydgoszcz, znana w owym czasie jako Bromberg (niemiecka nazwa miasta), stała się ważnym ośrodkiem administracyjno-wojskowym. Miasto ponownie zaczęło rozwijać się jako centrum handlu i przemysłu, m.in. dzięki królowi Prus Fryderykowi II Wielkiemu, który podjął decyzję o budowie Kanału Bydgoskiego (1773-1774). Połączenie kolejowe z Berlinem z 1851 r. dało kolejny impuls do rozwoju miasta, w znaczący sposób przyczyniając się do jego rozkwitu.

Bydgoszcz jako Bromberg, Berlin jako stolica

Druga połowa XIX i początek XX wieku to okres dynamicznego rozwoju Bydgoszczy. Czas ten można nazwać drugim złotym okresem w historii miasta. Większość ówczesnych bydgoszczan to osoby, których rodziny przybyły z terenu Prus. Berlin, stając się stolicą zjednoczonych Niemiec, będzie więc wywierał ogromny wpływ na mieszkańców grodu nad Brdą. Na początku XX w. z Bydgoszczy do stolicy Cesarstwa Niemieckiego można było dojechać w pięć godzin. Mieszkańcy mogli wybierać spośród kilkunastu połączeń na dobę. Do Berlina udawali się bydgoscy kupcy, przedsiębiorcy, fabrykanci oraz architekci. Podobny ruch odbywał się jednak także w drugą stronę. W Bydgoszczy projektowali lokalni ale także berlińscy architekci. Nad Brdą powstawało wiele kamienic, budynków użyteczności publicznej, a także zakładów przemysłowych o ciekawej architekturze. Wszystko to spowodowało, że miasto nazywano małym Berlinem („Klein Berlin”). Zapraszamy na spacer po niemieckiej Bydgoszczy przełomu XIX i XX w.

mapka bydgoszcz klein berlin trasa zwiedzania

1. Pałacyk Lloyda, ul. Grodzka 17*.

Obiekt wzniesiony w stylu manieryzmu niderlandzkiego w latach 1885-1886 dla kapitana żeglugi Otto Liedtke. Skromnych rozmiarów budowla kryje w swoich murach ponad 100 lat historii żeglugi śródlądowej w Bydgoszczy. Nieruchomość zakupiona na początku XX w. przez Bydgoskie Towarzystwo Żeglugi Śródlądowej (Bromberger Schleppschiffahrt) jest świadectwem roli, jaką w dziejach grodu nad Brdą odegrała wymiana handlowa rzeką. Związki Bydgoszczy z wodą, niezwykłe obiekty hydrotechniczne, ale także XIX-wieczne przemysłowe dziedzictwo miasta, doskonale widać na Wyspie Młyńskiej.

* Nazwy ulic i placów funkcjonowały w owym czasie w języku niemieckim; i tak ulica Grodzka to była Schloßstraße, a następnie Burgstraße.

pałacyk lloyda | Bydgoszcz | kujawsko-pomorskie

2. Kościół pw. św. Andrzeja Boboli, pl. Kościeleckich 7.

Świątynia widoczna z Mostu Staromiejskiego została wzniesiona w latach 1901-1903 r. dla niemieckiej gminy wyznaniowej jako fara ewangelicka. Większość mieszkańców Bydgoszczy w tym czasie stanowili Niemcy, którzy byli w przeważającej części protestantami. Imponujący gmach kościoła, do dziś najwyższy budynek miasta (75m wysokości), zaprojektował berliński architekt Heinrich Seeling. Choć specjalizował się on w budowie gmachów teatralnych, zrealizował dwa obiekty sakralne dla Bydgoszczy, jedyne świątynie w jego dorobku.

bydgoszcz plac koscieleckich

3. Gmach Poczty Głównej w Bydgoszczy, ul. Jagiellońskiej 6.

Rozległy kompleks budynków pocztowych został wzniesiony pomiędzy Brdą a ul. Jagiellońską w latach 1883-1885 i i 1896-1900. Władze pruskie, po zwycięskiej wojnie z Francją (1870-1871) i uzyskaniu ogromnych kontrybucji wojennych, postanowiły rozbudować instytucje pocztowe w nowo powstałym Cesarstwie Niemieckim. Obiekt wzniesiony w stylu neogotyckim, stylu uznanym za narodowy przez parlament pruski w XIX w., do dnia dzisiejszego pełni swoją pierwotną funkcję. Na elewacji, wśród wielu interesujących detali, warto zwrócić uwagę na dobrze zachowane napisy w języku niemieckim znajdujące się nad wejściami do budynku.

 poczta główna w bydgoszczy nad rzeką brdą

4. Kamienica przy ul. Stary Port 1-3.

Neobarokowy narożny gmach wzniesiony przez jednego z najbardziej znanych bydgoskich budowniczych, Józefa Święcickiego, został zaprojektowany jako dom Hohenzollern. Interesującą ozdobą tego budynku była rzeźba cesarza Wilhelma I, umieszczona w niższy znajdującej się w narożniku na wysokości trzeciego piętra. Król Prus, który został pierwszym władcą zjednoczonych Niemiec, spoglądał na Brdę od 1893 r. do momentu powrotu Bydgoszczy do Polski w 1920 r.

kamienica stary port przechodzący przez rzekę bydgoszcz

5. Kamienica przy placu Teatralnym 6.

Charakterystyczną,  wielkomiejską  kamienicę  zaprojektował w  1912  r.  berliński  architekt,  Henry  Gross, dla bydgoskiego kupca i fabrykanta mebli Otto Pfefferkorna. Przemysł meblarski w Bydgoszczy rozwijał się niezwykle dynamicznie w drugiej połowie XIX w. gdyż w grodzie nad Brdą istniało kilkanaście tartaków, w tym zakłady należące do berlińskich handlarzy drewnem. Stolica Niemiec była bez wątpienia głównym odbiorcą „bydgoskiego” drewna oraz tutejszych wyrobów meblarskich.

kamienica | plac teatralny | Bydgoszcz | fot. Robert Sawicki

6. Kamienica Emila Werkmeistra, ul. Jagiellońska 4.

Budynek, zaprojektowany przez znanego i cenionego berlińskiego architekta, Heinricha Seelinga, został wzniesiony w latach 1910-1912. Nowoczesny, jak na tamte czasy, obiekt z ograniczonym detalem i ciekawym motywem solarnym w wykuszu powstał w miejscu dawnych spichlerzy na zlecenie bydgoskiego kupca Emila Werkmeistra.

kamienica jagiellonska bydgoszcz

7. Budynek Oddziału NBP w Bydgoszczy, ul. Jagiellońska 8.

Budynek został wzniesiony w latach 1863-1864 na potrzeby bydgoskiej filii Banku Królewskiego w Berlinie. Reprezentacyjny gmach zaprojektował niemiecki mistrz budowlany Hermann Cuno. Neorenesansowa budowla swoją formą nawiązuje do architektury pałacowej włoskiego renesansu. W momencie powstania, zaprojektowany w jego wnętrzu skarbiec, mógł poszczycić się niezwykle nowoczesnymi zabezpieczeniami.

kamienica jagiellonska8 bydgoszcz

8. Budynek Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, ul. Jagiellońska 3.

Najstarsza część obecnego kompleksu budynków została wzniesiona w latach 1834-1836 z przeznaczeniem na siedzibę rejencji bydgoskiej (jednostka administracyjna w Prusach powstała w 1815 r. decyzją króla Fryderyka Wilhelma III). Neoklasycystyczny gmach urzędu powstał według planów przygotowanych przez Wyższą Deputację Budowlaną w Berlinie. Obiekt zaprojektował radca budowlany Carl Adler, ale warto odnotować, że korekty projektu dokonał Karl Friedrich Schinkel (1781-1841), niemiecki architekt i urbanista, jeden z wybitniejszych przedstawicieli klasycyzmu w Królestwie Prus.

9. Fontanna Potop, park Kazimierza Wielkiego.

Fontanna, projektu berlińskiego rzeźbiarza Ferdinanda Lepcke, autora bydgoskiej „Łuczniczki, została uroczyście odsłonięta w 1904 r. Powstanie „Potopu” było wynikiem konkursu na projekt pomnika-fontanny, która miała ozdobić ten fragment miasta. Obiekt od samego początku stał się atrakcją, a przede wszystkim jednym z najczęściej fotografowanych miejsc w Bydgoszczy. Centralna grupa, ludzie oraz lew ratujący się przed wodą, miała wysokość około 6 metrów. Bydgoski wodotrysk zniknął z krajobrazu miasta w 1943 r., kiedy to został przetopiony na cele wojenne. Niemiecka armia zyskała w ten sposób niemal 9 ton brązu. Dzięki zaangażowaniu społeczników, ta wyjątkowa fontanna, powróciła na swoje miejsce w 2014 r.

fontanna potop kosciol plac wolosci

10. Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła, plac Wolności.

Świątynia została wzniesiona w latach 1872-1876 na potrzeby bydgoskiej gminy ewangelickiej. Nowoczesny jak na owe czasy gmach został zaprojektowany przez berlińskiego architekta - Fryderyka Adlera. Wykładowca Berlińskiej Akademii Budownictwa, specjalizujący się w obiektach sakralnych, zaprojektował dla Bydgoszczy interesujący obiekt historyzujący z przewagą form neoromańskich i neogotyckich. Witraże w oknach prezbiterium ufundował cesarz niemiecki Wilhelm I, a wykonane zostały przez Cesarki Instytut Witrażowy w Berlinie. Kościół otrzymał nowoczesne gazowe ogrzewanie podłogowe oraz doskonałe oświetlenie składające się z ok. 200 lamp gazowych. Profilowane cegły i terakotę do wystroju elewacji sprowadzono z Charlottenburga (obecnie dzielnica Berlina).

11. Budynek Copernicanum, ul. Kopernika 1.

Ciekawy gmach, należący obecnie do Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, został wzniesiony w latach 1903-1906. Obiekt ten, ozdobiony ciekawymi secesyjnymi detalami (uwagę przykuwa m.in. zegar słoneczny na elewacji południowej), powstał w berlińskiej pracowni architektonicznej Carla Zaara i Rudolfa Vahla.

dzielnica muzyczna bydgoszcz copernicanum ©visitbydgoszcz

12. Pomnik „Łuczniczki”, park Jana Kochanowskiego.

Posąg wykonany przez berlińskiego rzeźbiarza, Ferdinanda Lepcke, to jeden z najważniejszych symboli miasta. Rzeźba została sprowadzona do Bydgoszczy w 1910 r. staraniem, m.in. ówczesnego burmistrza - Hugo Wolffa. Kopie „Łuczniczki” znajdują się m.in. w Coburgu, rodzinnym mieście Ferdinanda Lepcke, w Wilhelmshaven, partnerskim mieście Bydgoszczy, oraz na Wyspie Muzeów w Berlinie.

łuczniczka bydgoszcz ©visitbydgoszcz

13 Aleje Mickiewicza.

Północna pierzeja tej reprezentacyjnej ulicy, wytyczonej w 1903 r., została zabudowana ciekawymi kamienicami i willami, które zaprojektowali czołowi lokalni architekci. Większość ze stojących tu budynków zostało ozdobionych detalami w stylu berlińskiej secesji. Warto dodać, że na północ od ulicy rozciąga się niezwykle nowoczesna, jak na owe czasy, dzielnica mieszkaniowa, zaprojektowana zgodnie z najnowszymi trendami urbanistycznymi początku XX wieku.

14. Budynek Akademii Muzycznej, ul. Słowackiego 7.

Gmach główny bydgoskiej akademii został zbudowany w latach 1904-1906 na potrzeby starostwa powiatowego. Bydgoszcz w okresie zaboru pruskiego była bowiem nie tylko stolicą rejencji ale także powiatem grodzkim. Neobarokowy budynek zaprojektował niemiecki architekt z podberlińskiego Poczdamu - Traugott Ernst Robert von Wienskowski - von Saltzwedel. Prace budowlane wykonała firma M. Czarnikow et Co z Berlina. Obiekt ten, nieznacznie przebudowany w okresie powojennym, do dziś stanowi ozdobę bydgoskiej dzielnicy muzycznej.

akademia muzyczna bydgoszcz ©visitbydgoszcz

15. Budynki Polskiego Radia Pomorza i Kujaw.

a) ul. Gdańska 50.

Wolnostojąca willa w stylu włoskiego renesansu została zaprojektowana przez berlińskiego architekta Hildebrandta. Dostojny budynek od strony wschodniej otaczał ogród zaplanowany przez znanego projektanta ogrodów i parków Johanna Larassa, który wyksztalcenie zdobył w szkole ogrodniczej w Poczdamie. Willa została wzniesiona w latach 1900-1902 dla Wilhelma Blumwe, bogatego bydgoskiego przemysłowca. Blumwe był właścicielem świetnie prosperującej Fabryki Traków i Maszyn do Obróbki Drewna (obecna Fabryka Obrabiarek do Drewna). Zakład ten, mogący poszczycić się ponad 150-letnią historią, pod koniec XIX wieku zatrudniał ponad 100 robotników, a na początku XX wieku posiadał swoje przedstawicielstwa m.in. w Berlinie i Kolonii.

b) ul. Gdańska 48.

Niezwykła willa, jeden z najciekawszych obiektów w Bydgoszczy, została zbudowana w latach 1897-1898 dla Ernsta Heinricha Dietza, rentiera, a zarazem radcy magistratu Bydgoszczy. Budynek zaprojektował berliński architekt Heinrich Seeling, zainspirowany angielskim wydaniem architektury malowniczej. We wnętrzu znajdziemy wiele interesujących elementów dekoracyjnych, a w ogrodzie zachwyca fontanna ozdobiona rzeźbą czapli.

kamienica gdanska 48 bydgoszcz

16. Kamienica przy ul. Gdańskiej 42.

Budynek został wzniesiony w latach 1905-1906 dla kupca Maxa Rosenthala przez uznanego bydgoskiego architekta - Fritza Weidnera. Weidner, przez większą część życia związany z Bydgoszczą, jest autorem jednych z najciekawszych i najbardziej charakterystycznych kamienic w centrum miasta. Do grodu nad Brdą przeniósł się z Berlina, początkowo podpisywał się „Fritz Weidner – architekt z Berlina”. Wielkomiejska kamienica jest przykładem nowych trendów w architekturze przełomu wieków, trendów, które do Bydgoszczy napływały w wersji zaadaptowanej przez niemieckich, często berlińskich, architektów. Wczesnomodernistyczny obiekt o uproszczonym detalu zdobi przede wszystkim para wykuszy połączonych masywnymi balkonami.

17. Kamienica przy ul. Krasińskiego 2, róg Gdańskiej.

Budynek zaprojektował Julius Knüpfer, architekt, który w końcu XIX w. przybył do Bydgoszczy z Berlina. Kamienica, zbudowana w 1912 r., prezentuje formy wczesnego modernizmu. Obiekt o zredukowanym detalu przykryty został dachem namiotowym, który zachował się do naszych czasów (podobny dach przykrywał gmach Domu Towarowego „Jedynak”). Warto dodać, że w okresie międzywojennym w kamienicy mieścił się ekskluzywny salon mód, a w pomieszczeniach na pierwszym piętrze odbywały się pokazy mody.

18. Budynek Domu Towarowego „Jedynak”, ul. Gdańska 15.

Modernistyczny dom towarowy został zaprojektowany przez Otto Waltera z Berlina dla zamożnej rodziny kupców - Conitzer. Stylistycznie budynek nawiązywać miał do berlińskich i paryskich domów towarowych. W obiekcie zastosowano, po raz pierwszy w Bydgoszczy, konstrukcję żelbetową. Na skutek pożaru budynek stracił swój pierwotny, bardzo charakterystyczny dach. Na elewacji warto zwrócić uwagę na rzeźby przedstawiające cztery greckie boginie (Afrodyta, Eris, Hera i Atena) znajdujące się nad wejściem oraz postać Sylena umieszczoną w narożniku budynku.

dawny Dom Towarowy Jedynak w Bydgoszczy, ©visitbydgoszcz

19. Ulica Dworcowa – na wysokości numeru 45.

Warto zwrócić uwagę na kamienice pod numerami 45, 47 i 49. Pierwsze dwie zostały zaprojektowane przez Ericha Lindenburgera, bydgoskiego architekta, który korzystał z najlepszych, berlińskich i monachijskich wzorców. Historyzujące obiekty posiadają interesujący secesyjny detal. Secesja w Bydgoszczy to secesja w wydaniu niemieckim, często ograniczająca się do detalu, kostiumu secesyjnego pokrywającego fasadę budynku.

20. Budynek dawnej Dyrekcji Kolei Wschodnich, ul. Dworcowa 63.

Imponujący gmach został zaprojektowany przez berlińskich architektów - Martina Gropiusa (1824-1880) i Heino Schmiedena. Historyzujący obiekt, nawiązujący do manieryzmu niderlandzkiego, wzniesiono na potrzeby pierwszej w Europie i na świecie dyrekcji kolejowej – Królewskiej Dyrekcji Kolei Wschodnich. Kierowała ona rozbudową i prowadziła nadzór nad liniami kolejowymi we wschodnich prowincjach pruskich. Sprzed budynku warto przejść kilka kroków do skrzyżowania ulicy Dworcowej i Królowej Jadwigi. Patrząc z tego miejsca w kierunku zachodnim, można dostrzec zabytkowy budynek dworca z połowy XIX w., częściowo widoczny za nowym terminalem dworcowym z 2016 r. Kolej żelazna odegrała niezwykle ważną rolę w historii miasta przełomu XIX i XX wieku.

budynek dawnej dyrekcji kolei ©visitbydgoszcz

* Mosty kolejowe w Bydgoszczy.

Trzy mosty kolejowe na rzece Brdzie w okolicy dworca kolejowego Bydgoszcz Główna to wyjątkowy zabytek techniki. Ceglany most wschodni został oddany do użytku w 1851 r. w ramach budowy linii kolejowej, która miała połączyć Prusy Wschodnie z Berlinem. Jest on jednym z najstarszych istniejących mostów kolejowych w Polsce. Ceglany most środkowy wzniesiono w 1872 r. podczas budowy linii kolejowej z Bydgoszczy do Inowrocławia. Most zachodni o konstrukcji żelbetowej (wzniesiony w 1895 r.) stanowi ciekawy kontrast w stosunku do sąsiednich ceglanych obiektów.

Przykłady realizacji architektów berlińskich - w Bydgoszczy i Berlinie - znaleźć można w kolekcji pocztówek „Berlin & Bydgoszcz”

-->> Pocztówki bydgosko-berlińskie

Zobacz również:

-->> Bydgoszcz staropolska

-->> Bydgoski modernizm

Załączniki:
Pobierz plik (bydgoszcz-bromberg-DRUK-17-05-2021-PL.pdf) Bydgoszcz jako Bromberg, Berlin jako stolica (ulotka - pdf)[Bydgoszcz jako Bromberg, Berlin jako stolica]7036 kB