Od początku swojego istnienia Bydgoszcz była silnie związana z wodą. Blisko 1000-letnia koegzystencja z rzeką wyżłobiła w mentalności bydgoszczan przywiązanie do prac związanych z żeglugą.

do pobrania: Folder "Szlakiem zabytków hydrotechniki" (.pdf 5.0MB)

Płynąc z Berlina drogą wodną E-70 dopłyniemy do Bydgoszczy. Tutaj turysta wodny będzie miał wyjątkową możliwość zapoznania się z niewątpliwymi walorami związanymi z położeniem miasta nad Brdą, Wisłą i Kanałem Bydgoskim, które tworzą Bydgoski Węzeł Wodny. Zapraszamy do lektury niniejszego przewodnika, który potwierdzi, że Bydgoszcz to ważne miejsce na wodnej mapie Polski. Od początku swojego istnienia Bydgoszcz była silnie związana z wodą. Blisko 1000-letnia koegzystencja z rzeką wyżłobiła w mentalności Bydgoszczan przywiązanie do prac związanych z żeglugą. Jedną z ważniejszych dat w historii naszego miasta jest rok 1346, kiedy to Kazimierz Wielki wydał dokument lokacyjny dla Bydgoszczy, z którego dowiadujemy się między innymi o prawie prowadzenia handlu spławnego nadanego mieszkańcom miasta.
(więcej: Historia Bydgoszczy)

UPROSZCZONY SCHEMAT rozwoju żeglugi w Bydgoszczy

Żegluga Bydgoska S.A. – 1995

Państwowa Dyrekcja na Wiśle w Warszawie, oddział w Bydgoszczy – 1948

Polskie Drogi Wodne Żegluga Państwowa, dyrekcja w Warszawie, oddział w Bydgoszczy, ul. Grodzka 21 – 1945

Lloyd Bydgoski jako firma poniemiecka pod Okręgowym Zarządem Urzędu Likwidacyjnego – 1945

Bromberg Schlepschiffahrt Acktien Geselschaft – 1939

Lloyd Bydgoski – 1920

Bromberg Schlepschiffahrt Acktien Geselschaft – 1891

Bromberg Schlepschiffahrt Acktien Geselschaft – 1906

Bromberger Damfschiff Friedrich Bumke Otto Liedke – 1873

Bromberg Schlepschiffahrt – 1871

KROPLA HISTORII

Od XV do XVII wieku Bydgoszcz przeżywała okres prosperity. Wykorzystanie znakomitego położenia nad Brdą i Wisłą sprawiło, że w tym okresie miasto było jednym z najważniejszych na mapie Rzeczypospolitej. W tych wiekach wielokrotnie potwierdzano prawa mieszczan bydgoskich do prowadzenia handlu spławnego na Wiśle. Prowadzono ożywiony handel zbożem, piwem oraz ceramiką z wieloma miastami Rzeczypospolitej. Szczególnie ważny był jednak kontakt z naszym „Oknem na Świat” – z portowym Gdańskiem. Po pożogach związanych z Potopem Szwedzkim oraz epidemiami, Bydgoszcz straciła swoją pozycję w wyniku zniszczeń i zmniejszenia się liczby ludności. Ten stan trwał przez przeszło 100 lat, kiedy w wyniku zaborów miasto wraz z otaczającymi terenami stało się własnością króla pruskiego. Fryderyk Wielki, dostrzegając potencjał miejsca zdecydował o budowie połączenia Odry z Wisłą.  Wybudowany w latach 1773–1774 Kanał Bydgoski, liczący około 26 kilometrów długości przyczynił się do silnego rozwoju Bydgoszczy, która w XIX wieku przekształciła się w ważny ośrodek przemysłowo-handlowy. W XIX wieku rozwinęły się prężne przedsiębiorstwa handlowe, jak również stocznie budujące jednostki pływające nie tylko na potrzeby żeglugi. Prowadzone były również prace melioracyjne i remontowe na Noteci, Brdzie i Kanale Bydgoskim.

Bydgoszcz ponownie zaczęła przekształcać się w port śródlądowy. Bardzo ważne miejsce w dziejach transportu rzecznego miasta zajęła budowa nowej nitki Kanału Bydgoskiego z lat 1908–1915. Dzięki pobudowanym śluzom możliwe stało się śluzowanie większych jednostek, co wpłynęło na dalszy rozwój handlu. Po odzyskaniu niepodległości i powrocie Bydgoszczy do Polski w 1920 roku, handel rzeczny na krótko stracił swoje znaczenie. Wówczas większa część niemieckiego przedsiębiorstwa żeglugowego Bromberger Schleppschiffahrt Aktien Gesellschaft została zrepolonizowana, czego efektem była zmiana nazwy na Lloyd Bydgoski, który przejął schedę po wcześniejszych przewoźnikach. W czasie dwudziestolecia międzywojennego przedsiębiorstwo szybko stało się ważnym ogniwem w systemie transportu rzecznego kraju. Po II wojnie światowej nastąpiło upaństwowienie taboru rzecznego będącego własnością spółki, kilka lat później tak samo postąpiono z taborem będącym do tej pory we własności prywatnej. 

ISTOTA BYDGOSKIEGO WĘZŁA WODNEGO

Dziś Bydgoski Węzeł Wodny nie ma co prawda znaczenia gospodarczego, ale jest ważnym dla przyszłości naszego miasta elementem tożsamości. Olbrzymie walory przyrodnicze oraz historyczne w postaci zetknięcia na jednym obszarze Brdy, Wisły, Kanału Bydgoskiego i Górnonoteckiego oraz mniejszych strug wodnych (Flisu, Strugi Młyńskiej, Potoku Prądy) jak również niesamowitych zabytków hydrotechniki, stanowią dla Bydgoszczy potencjał, aby stać się wodną stolicą Polski. Szczególnie ważnymi elementami Bydgoskiego Węzła Wodnego są urządzenia hydrotechniczne, które dziś możemy podziwiać w granicach naszego miasta. Nie należy jednak zapominać o już nieistniejących, które na trwałe wpisały się w dzieje Bydgoszczy.

Śluza – urządzenie służące do ograniczenia przepływu wody oraz umożliwiające przepływanie statków między zbiornikami o różnych poziomach. 

Jaz – budowla służąca do spiętrzenia wody w zbiorniku.

KANAŁ BYDGOSKI

Omawiając Bydgoski Węzeł Wodny koniecznie trzeba wspomnieć o zabytkach hydrotechniki, a wśród nich o śluzach nowego Kanału Bydgoskiego, do których zaliczamy kolejno od zachodu śluzę Osowa Góra, Prądy, Czyżkówko oraz Okole. Do dziś  są czynne i stanowią część Międzynarodowej Drogi Wodnej E-70. Od początku swojego istnienia umożliwiały transport największych ówczesnych barek powszechnych na rzekach zachodniej Europy, przekraczających 400 ton. Wszystkie te śluzy posiadają taką samą długość – 57,4 m i szerokość 9,6 m. Różnią się jednak wysokością podnoszenia. Dwie pierwsze śluzy – Osowa Góra i Prądy zostały wybudowane w latach 1773–1774, obecny kształt uzyskały jednak w czasie przebudowy z lat 1908–1915 i umożliwiają podnoszenie na wysokość 3,55 oraz 3,82 m. Są to pojedyncze śluzy komorowe o konstrukcji betonowej z okładziną ceglaną. Stalowe wrota klapowe oraz dolne wrota wsporne są napędzane ręcznie. Śluzowanie w każdej z nich w praktyce nie przekracza 20 minut.

Płynąc na wschód dwa kolejne urządzenia hydrotechniczne są niemalże bliźniacze. Śluzy Czyżkówko oraz Okole powstały w czasie przebudowy Kanału Bydgoskiego. Obie śluzy zostały zbudowane na nowym dwukilometrowym przekopie w latach 1908–1915 i zastąpiły 5 śluz na Starym Kanale Bydgoskim. Musiały zniwelować ponad 15-metrową różnicę poziomów. Śluza Czyżkówko podnosi nas o 7,52 m w blisko 30 minut, a śluza Okole o 7,58 m w około 20 minut. Obie śluzy posiadają konstrukcję betonową z okładziną ceglaną. Dla tych śluz charakterystyczne są również zbiorniki oszczędnościowe, które zmniejszają ilość wody potrzebnej do śluzowania, powodując jej wielokrotne użycie podczas śluzowań.

To korzystnie wpływa na funkcjonowanie Kanału Bydgoskiego, biorąc pod uwagę jego olbrzymie wodne niedostatki. Stalowe wrota klapowe oraz dolne wrota wsporne obu śluz napędzane są elektrycznie, jednakże w razie awarii można obsługiwać je ręcznie. W czasie II wojny światowej żegluga na nowym kanale została wstrzymana wskutek uszkodzenia śluzy Czyżkówko. Na czas remontu ponownie dla transportu otwarto stary kanał. Ciekawostką jest  to, że właśnie przy śluzie Okole kręcono ujęcia do kultowego serialu „Czterej pancerni i pies”. Najbardziej spektakularny bydgoski epizod związany jest ze słynną sceną wysadzania za pomocą Panzerfausta wrót śluzy nr 3 przez jednego z bohaterów - Gustlika. W tym miejscu należy się jednak kilka słów wyjaśnienia, ponieważ sama śluza w rzeczywistości nie została uszkodzona, zniszczona została jedynie drewniana atrapa. Warto dodać, że to nie była jedyna śluza wykorzystana na planie zdjęciowym serialu. Spostrzegawczym  widzom nie umknęło wykorzystanie w serialu plenerów przy  nieistniejącej już dziś śluzie przy ulicy Grottgera  oraz przy Rybim Rynku.

STARY KANAŁ BYDGOSKI

Warto wspomnieć o śluzach nad Starym Kanałem Bydgoskim pochodzących z przełomu XVIII i XIX wieku, które otacza przepiękny park. Jest to miejsce wyjątkowe ze względu na swoją historię oraz niezwykłe walory przyrodnicze. Budowa parku związana  jest z pracami inspektora kanału Ernsta Conrada Petersona, który rozpoczął systematyczne zadrzewianie brzegów topolami czarnymi, kasztanowcami, wiązami, bukami oraz lipami na początku wieku XIX. Prace te kontynuowane były również w czasie trwania Księstwa Warszawskiego przez generała Wincenta Aksamitowskiego oraz w późniejszym okresie przez Towarzystwo Upiększania Miasta. W połowie XIX wieku planty nad kanałem stały się wizytówką miasta, a zarazem miejskim terenem rekreacyjno-rozrywkowym.  Powstawały restauracje i sale taneczne, organizowano plenery malarskie, wystawy, teatry letnie proponowały widzom lekki repertuar.  Zimą kanał zmieniał się w chętnie odwiedzaną ślizgawkę. Również w  20-leciu międzywojennym stanowił miejsce rozrywki i był jedną z głównych atrakcji miasta. Stary Kanał tracił na znaczeniu po II wojnie światowej w związku z powiększającą się liczbą terenów zielonych w mieście.  W latach 70-tych na odcinku od dzisiejszego Ronda Grunwaldzkiego, aż do wlotu do Brdy, kanał zasypano, odcinając jego wcześniejsze połączenie z centrum miasta. 

Przełom wieku XX i XXI okazał się dla plant łaskawy. Powoli odradza się tutaj życie kulturalne. Mieszkańcy i włodarze miasta  zwracają się w stronę wody, czego  przykładem były prace remontowe nad kanałem w latach 90-tych, wpisanie Kanału Bydgoskiego do Rejestru Zabytków Województwa Kujawsko-Pomorskiego w 2005 roku, jak również przeprowadzone niedawno prace w ramach projektu REURIS. W 2006 roku dzięki inicjatywie Sebastiana Malinowskiego powstało Muzeum Kanału Bydgoskiego na terenie III Liceum Ogólnokształcącego, około 60 metrów od koryta Starego Kanału Bydgoskiego [2021 r. - nowa siedziba muzeum - ul. Staroszkolna 10].

BRDA

Płynąc  dalej na wschód od śluzy Okole  naszą uwagę powinny zwrócić dziewiętnastowieczne mosty kolejowe. Pierwszy z nich, od strony północnej o konstrukcji żelbetowej trójprzęsłowej umożliwia nam przejazd z Bydgoszczy do Poznania przez Wągrowiec. Drugi – środkowy o konstrukcji ceglanej, łukowej, pięcioprzęsłowej prowadzi z Katowic do Tczewa. Trzeci, a zarazem najstarszy, którego konstrukcja pochodzi z lat 1849–50, również o konstrukcji ceglanej, łukowej, pięcioprzęsłowej, umożliwia nam przejazd w stronę Krzyża. Warto zaznaczyć, że w Bydgoszczy mamy około 50 przepraw przez Brdę i Kanał Bydgoski, na które składają się liczne mosty i kładki.

Przemierzając Bydgoszcz w dół Brdy, przepłyniemy jeszcze pod mostem Królowej Jadwigi, miniemy okazały gmach dawnej Dyrekcji Kolei Prus Wschodnich, pochodzący z końca XIX wieku i napotkamy kolejną śluzę – Miejską. Od powstania Kanału Bydgoskiego to właśnie ona przysparzała najwięcej problemów, wynikających z bardzo trudnych warunków geotechnicznych w miejscu jej wybudowania. Drewniana śluza miejska została zastąpiona w latach 1882–1884 śluzą unikatową światową skalę o niespotykanej konstrukcji – trapezowej. Śluza nazywana trapezową lub workową, przez twórcę największej monografii Kanału Bydgoskiego – Walentego Winida ochrzczona została bydgoską Scyllą i Charybdą, ponieważ po swych poprzedniczkach odziedziczyła niestety olbrzymie problemy żeglugowe. Co ciekawe, do tej śluzy wprowadzano barki rufą, co było sporym utrudnieniem ze względu na konieczność wcześniejszego ich obracania. Śluza została zastąpiona nową konstrukcją dopiero podczas przebudowy Kanału Bydgoskiego z lat 1908–1915. Możemy podziwiać ją do dnia dzisiejszego. Śluza jednokomorowa o konstrukcji dokowej tak jak w przypadku śluz kanałowych ma wymiary 57,4 na 9,6 m i wysokość podnoszenia na poziomie 3,33 m. Śluzowanie tutaj trwa około 20 minut. Bardzo ważną rolę w piętrzeniu wody w centrum naszego miasta odgrywają dwa jazy – ulgowy i farny. Ich zadaniem jest przepuszczanie wody z Młynówki do Brdy. Poziom piętrzenia wody wynosi około 3,36 m. Jaz ulgowy, napędzany ręcznie, wybudowany został w 1920 r. w konstrukcji betonowej o jednym świetle z pięcioma dwudzielnymi zasuwami. Jaz Farny wybudowany został w 1899 roku i był trzykrotnie przebudowywany (w latach 1929, 1970 i 1996) oraz poddany kapitalnemu remontowi w latach 2014-2015. Obecnie ma konstrukcję betonową dokową z dwoma przęsłami. Jaz zamykany jest przez dwie stalowe zasuwy dwudzielne o napędzie mechaniczno-elektrycznym oraz ręcznym. Należy wspomnieć o tym, że podczas ostatniej przebudowy jazu uruchomiono jeden z nielicznych w Europie tor kajakarstwa górskiego w ścisłym centrum miasta.

WYSPA MŁYŃSKA

W Bydgoszczy istnieją trzy elektrownie wodne wytwarzające łącznie około 4,5 MW energii elektrycznej. Są to Elektrownia „Smukała”, Elektrownia „Mewat” w Czersku Polskim oraz Elektrownia „Kujawska”, w której znajduje się olbrzymi zbiór urządzeń technicznych. Niezaprzeczalnie jedną z największych atrakcji turystycznych Bydgoszczy jest zrewitalizowana Wyspa Młyńska. Jedno z najbardziej niezwykłych i urzekających miejsc w Bydgoszczy. To, co czyni ją wyjątkową to przede wszystkim położenie w samym sercu miasta, zaledwie kilka kroków od Starego Rynku. Począwszy od średniowiecza przez kilka następnych wieków, wyspa stanowiła przemysłowe centrum. To właśnie na niej ulokowana została mennica królewska, która funkcjonowała z przerwami w latach 1594–1688 r. Obecnie Wyspa Młyńska to zielona oaza w centrum miasta. Większość budynków znajdujących się na niej pochodzi z XIX w. Jednakże piwnica tzw. Białego Spichlerza pamięta jeszcze wiek XV. Woda, kładki, dawne młyny (dziś muzea), piękniejące z roku na rok kamienice, odbijające się w nurtach Młynówki (tzw. Wenecja Bydgoska), zadbana zieleń – wszystko to wraz z wielką rzeszą mieszkańców naszego miasta jak i turystów, uczestniczących w licznych imprezach plenerowych tworzy dziś atmosferę bydgoskiej wyspy rzecznej. Niesamowitą atmosferę tworzy sąsiedztwo Katedry Bydgoskiej, najstarszego kościoła w mieście oraz Opery Nova, w której organizowany jest Bydgoski Festiwal Operowy. Kiedy znajdziemy się już za mostem Sulimy-Kamińskiego ujrzymy dzisiejsze wizytówki Bydgoszczy – Spichrze nad Brdą oraz "Przechodzącego przez rzekę" balansującego na linie w towarzystwie jaskółki.

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu w centrum Bydgoszczy można było spotkać liczne barki, holowniki, których wspomnieniem jest barka holowana bez napędu własnego – „Lemara” - zacumowana przy Rybim Rynku. Po remoncie będzie pełnić funkcję wystawienniczą. O porcie w centrum Bydgoszczy przypominają również piękne spichrze oraz Pałacyk Lloyda Bydgoskiego, który był siedzibą przedsiębiorstw żeglugowych istniejących na przestrzeni XX wieku w Bydgoszczy. Naprzeciwko Rybiego Rynku, przy którym usytuowane są wyżej wymienione budynki, znajduje się przepiękny neogotycki budynek Poczty Polskiej, będący również tłem dla scen z serialu „Czterej Pancerni i Pies”.

Dalej na wschód, Brdą przepłyniemy pod mostem Bernardyńskim, przy którym stoi pałacyk pełniący funkcję siedziby wielu towarzystw wioślarskich od początku XX wieku. Olbrzymim skarbem naszego miasta jest przepiękna rzeka Brda będąca prawym dopływem Wisły. Rozpościera się na długości 245,3 kilometrów tworząc jeden z najpiękniejszych szlaków turystycznych w Polsce. To właśnie tym szlakiem swoje spływy kajakowe pokonywał Karol Wojtyła. Przygodę z węzłem wodnym w Bydgoszczy zakończymy na stopniu Czersko Polskie, który składa się z dwóch śluz – Brdyujście oraz Czersko Polskie, jazu walcowego, przepławki przy jazie walcowym, elektrowni wodnej w maszynowni, jazu oraz elektrowni wodnej na prawym brzegu jazu. Śluza Brdyujście wybudowana została w 1879 roku w czasie, kiedy kanalizowano Brdę miejską. Przy wymiarach 57,4 na 18 m umożliwiła pokonanie różnicy 2,3 m wysokości. Została wykonana z muru ceglanego. W dniu dzisiejszym jest już wyłączona z użytkowania. Została zastąpiona przez śluzę Czersko Polskie w 2002 roku. Nowa śluza jednokomorowa przy ujściu Brdy do Wisły ma konstrukcję dokową z betonu dozbrojonego. Posiada wymiary 115 na 12 m i umożliwia jednostkom pokonanie różnicy 4,9 m poziomu.

1. Śluza Osowa Góra

2. Śluza Prądy

3. Przystań Gwiazda

4.. Śluza Czyżkówko

5. VI śluza na Starym Kanale Bydgoskim

6. V śluza na Starym Kanale Bydgoskim

7. Muzeum Kanału Bydgoskiego

8. IV śluza na Starym Kanale Bydgoskim

9. Śluza Okole

10. Mosty kolejowe

11. Most Królowej Jadwigi

12. Śluza Miejska

13. Jaz ulgowy

14. Przystań Bydgoszcz

15. Wyspa Młyńska

16. Zabytkowe wodowskazy

17. Międzywodzie

18. Jaz Farny

19. Elektrownia Wodna „Kujawska”

20. Most Jerzego Sulimy-Kamińskiego

21. Śluza Brdyujście

22. Śluza Czersko Polskie

23. Tor Regatowy Brdyujście

24. Jaz Walcowy Czersko Polskie

Pokaż Szlak zabytków hydrotechniki, Bydgoszcz na większej mapie

PRZYSTANIE

Płynąc z Berlina do Bydgoszczy na odcinku Bydgoskiego Węzła Wodnego turysta ma możliwość zatrzymania się na przystaniach wodnych o wysokim standardzie. Pierwsza z nich – Przystań „Gwiazda” usytuowana jest na styku starego i nowego Kanału Bydgoskiego przy Klubie Sportowym „Gwiazda”. Do dyspozycji turysty są obiekty klubu przy ul. Bronikowskiego, w tym – kuchnia, pralnia i całe niezbędne zaplecze sanitarne oraz tereny rekreacyjne. 

W 2013 r. Przystań Bydgoszcz mieszcząca się na Wyspie Młyńskiej rozpoczęła działalność. Budynek zaprojektowany przez Autorską Pracownię Architektoniczną Rokiccy zdobył uznanie w oczach znawców architektury – obiekt jest bowiem mi.in. finalistą konkursu Życie w Architekturze, zwycięzcą konkursu Bryła Roku. Nowoczesny kompleks pełni jednocześnie funkcję sportową, rekreacyjną, noclegową oraz gastronomiczną.

KILOMETRAŻ

Załączniki:

Pobierz folder "Szlak zabytków hydrotechniki"

[ ]

5105 kB