Cmentarz Nowofarny
Cmentarz został założony w 1905 roku, jako drugi cmentarz parafii farnej. Inicjatorem jego powstania był proboszcz Ryszard Markwart, a także Władysław Gogoliński, który był autorem założeń "zielonej architektury". Założono go na planie prostokąta, z wewnętrznym podziałem na 26 kwater. W centrum usytuowano kaplicę pogrzebową, którą otoczono alejami okrężnymi i prostopadłymi w systemie gwiaździstym.
Do czasu powstania kolejnych cmentarzy parafialnych, katolickich w latach 20. XX w. cmentarz Nowofarny pełnił rolę głównej miejskiej nekropolii dla katolików. W jego centrum zlokalizowano groby żołnierzy poległych w okresie I wojny światowej (1914–1918), groby powstańców wielkopolskich oraz groby żołnierzy poległych w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku.
W 1930 r., w dziesiątą rocznicę „cudu nad Wisłą” rzeźbiarz J. Job ufundował pomnik Królowej Korony Polskiej, przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem.
W okresie okupacji hitlerowskiej cmentarz pełnił rolę ośrodka polskości. W starych grobowcach przechowywano cenne dzieła sztuki oraz książki, które po wojnie wróciły do zbiorów muzeum i rąk prywatnych. Rozstrzelanych na Starym Rynku, których nazwiska trudno było ustalić, grzebano na cmentarzu, a w specjalnej skrzyni zakopywano przedmioty lub „znaki szczególne”, dzięki którym, po wojnie, można było zidentyfikować ekshumowane zwłoki.
W 1945 r. na terenie przylegającym od wschodu do nekropolii utworzono cmentarz komunalny. Pochowano na nim blisko 1200 żołnierzy radzieckich poległych w walkach o wyzwolenie Bydgoszczy w styczniu 1945 roku oraz ponad 200 jeńców wojennych. W latach późniejszych ustawiono obelisk ku czci poległych czerwonoarmistów wraz z tablicą pamiątkową. W alei zasłużonych rozpoczęto natomiast pochówki zmarłych działaczy partyjnych i funkcjonariuszy administracji państwowej PRL.
Po II wojnie światowej teren przylegający od północy do cmentarza, należący do parafii ewangelicko-augsburskiej, stał się głównym miejskim cmentarzem ewangelickim, w związku z likwidacją dużego, zabytkowego cmentarza ewangelickiego przy ul. Jagiellońskiej i przekształcenia go w park Ludowy.
W 1971 r. powstał nowy katolicki ośrodek duszpasterski dla Śródmieścia, którego siedzibą wyznaczono kaplicę na cmentarzu Nowofarnym. 1 grudnia 1979 r. została erygowana parafia św. Krzyża, wydzielona z parafii św. Wincentego à Paulo. Wobec trudności w uzyskaniu zgody na lokalizację nowej świątyni, w latach 1982–1986 dokonano przebudowy kaplicy w świątynię parafialną pod kierownictwem ks. prałata Eugeniusza Barełkowskiego. Kościół powstał według projektu inż. Jerzego Tomaszewskiego, a konstrukcja wież wg inż. Zbigniewa Lewińskiego, wszyscy z Bydgoszczy. Poświęcenie świątyni nastąpiło 16 grudnia 1984 r., a jego konsekracja 16 grudnia 1990 r. przez ks. kardynała Józefa Glempa – prymasa Polski. Kościół posiada powierzchnię użytkową 970 m2, a w bryle wschodniej umieszczono pomieszczenia katechetyczne oraz plebanię.
Po 1989 r. na cmentarzu komunalnym wydzielono obszar przeznaczony do pochówku osób cywilnych, który w 1995 r. przekazano parafii farnej i stanowi on obecnie część cmentarza Nowofarnego. Natomiast oddzielona pasem zieleni kwatera żołnierzy Armii Radzieckiej nadal jest utrzymywana przez służby komunalne.
W latach 90. XX wieku rozpoczęto rewaloryzację starych nagrobków osób zasłużonych dla Bydgoszczy i regionu. Prace te są wspomagane funduszami zbieranymi przez społeczeństwo Bydgoszczy w czasie Święta Zmarłych.
Cmentarz posiada wymiary: 330 × 245 m i powierzchnię 7,94 ha (razem z częścią komunalną 11,9 ha). Teren grzebalny podzielony jest na 28 pól. W centralnym punkcie znajduje się świątynia parafialna św. Krzyża.
Na terenie nekropolii znajduje się 76 nagrobków wolno stojących z I połowy XX wieku, 88 mogił i 6 kaplic nagrobkowych z I połowy XX w. oraz 2480 nagrobków wolno stojących z II połowy XX w. Najstarszy, istniejący nagrobek pochodzi z 1906 r.
Kwatera Żołnierzy z I Wojny Światowej
Położona jest wzdłuż ul. Artyleryjskiej i posiada jedynie trawnik i tablicę pamiątkową z wyrytą informacją: „Grób żołnierzy poległych w okresie I wojny Światowej 1914-1918”.
Kwatera Żołnierzy poległych w Wojnie Bolszewickiej w 1920 roku
Znajduje się po południowej stronie kościoła św. Krzyża i jest oddzielona częściowo od cmentarza pasem zieleni. Pochowano tu 6 powstańców wielkopolskich z 1919 r. oraz 220 uczestników wojny polsko-bolszewickiej z 1920 r., o czym informuje lastrykowa tablica. W miejscu, na którym pochowane są zwłoki powstańców wielkopolskich, stoi pomnik Matki Boskiej z Dzieciątkiem – Królowej Korony Polskiej.
Kwatera Żołnierzy Wojska Polskiego z 1945 roku
Znajduje się po zachodniej stronie cmentarza, obok grobu żołnierzy z I wojny światowej. Na jej granicy wzdłuż ul. Artyleryjskiej rośnie żywopłot, a od strony cmentarza pas zieleni. Znajduje się to 35 wspólnych mogił, które mieszczą łącznie 129 żołnierzy, zmarłych na skutek odniesionych ran w czasie walk o Bydgoszcz oraz kilka grobów żołnierzy zmarłych w okresie późniejszym.
Kwatera Żołnierzy Armii Radzieckiej
Znajduje się we wschodniej części cmentarza na terenie utrzymywanym przez służby komunalne, oddzielonej od części cywilnej pasem zieleni. W środku terenu stoi obelisk ku czci poległych wraz z tablica pamiątkową z napisami w języku polskim i rosyjskim. W kwaterze spoczywa 1409 żołnierzy, poległych w czasie wyzwalania Bydgoszczy oraz podczas walk w jej okolicach. Mogiły są oznaczone obeliskami z czerwoną gwiazdą oraz nagrobnymi płytkami informacyjnymi z nazwiskiem i miejscowością, skąd pochodzą ekshumowane zwłoki żołnierza.
Cmentarz Nowofarny jest miejscem ostatniego spoczynku największej liczby zasłużonych bydgoszczan. Znajdują się tu groby działaczy społecznych, bojowników o polskość, Honorowych Obywateli Miasta Bydgoszczy, prezydentów Bydgoszczy, znanych lekarzy, nauczycieli, pisarzy i artystów.
źródło: www.polskie-cmentarze.pl