Bydgoski Plac Wolności znajdujący się w samym centrum miasta przy głównej arterii Śródmieścia, ulicy Gdańskiej. To miejsce o niezwykle bogatej historii, pełne wspaniałych zabytków. Na początek kilka słów o jego historii.
Plac Wolności został wytyczony w 1854 roku (jako Kannonenplatz czyli Plac Armatni), ale prawdziwie wielkomiejskiego charakteru nabrał dopiero w 1859 r., kiedy to został "urządzony" przez gen. Helmuta Carla Christiana von Weltzien. Plac otrzymał też wtedy nową nazwę, Weltzien Platz, w ten sposób został uhonorowany pomysłodawca i sponsor nowej aranżacji placu. Warto wiedzieć, że teren placu był dawniej częścią XVII w. ogrodu uprawianego przez siostry Klaryski (podobnie jak dzisiejszy park Kazimierza Wielkiego). W 1873 r. obszar placu uległ zmniejszeniu, gdy jego południowa część została przeznaczona pod budowę kościoła ewangelickiego (obecnie Kościół p.w. św. Piotra i Pawła). W następnych latach plac został uzupełniony poprzez ustawienie na nim dwóch pomników. W 1893 r. pojawia się konny pomnik cesarza niemieckiego Wilhelma I dłuta Alexandra Callandrelliego (po pierwszej wojnie światowej ewakuowany przez Niemców do Międzyrzecza), a w 1904 r. w głębi placu ustawiona zostaje Fontanna Potop autorstwa Ferdinanda Lepcke. Natomiast nieco później w 1945 r. w centralnej części placu pojawia się pomnik Wolności autorstwa świetnego bydgoskiego architekta Jana Kossowskiego.
Modernistyczny monument upamiętniał żołnierzy rosyjskich i polskich walczących o wyzwolenie Bydgoszczy z okupacji hitlerowskiej. Ciekawostką jest fakt, że pomnik miał być rozwiązaniem tymczasowym, do czasu planowanej budowy godniejszego monumentu. Tymczasem obelisk ten stoi do dziś, choć już w nieco zmienionej formie. Pomnik bowiem został przebudowany w 1991 r., upamiętnia on obecnie walkę Polaków o niepodległość oraz powrót Bydgoszczy do Polski w 1920 r. Wracając na moment do niezrealizowanych planów budowy „godniejszego monumentu”, warto dodać, że powojenne plany zakładały budowę prawie 6 metrowego pomnika przedstawiającego żołnierza Armii Czerwonej. W owym czasie pojawiły się nawet postulaty wyburzenia kościoła na placu jako małowartościowego obiektu, a przede wszystkim budowli stanowiącej kiepskie tło dla planowanego monumentu czerwonoarmisty (dobrze, że owe plany i zamierzenia pozostały niezrealizowane!).
Plac Wolności to przede wszystkim prawdziwy salon bydgoskiego Śródmieścia. Odnajdziemy tu wszystko to co najlepsze w urbanistyce i architekturze przełomu XIX i XX wieku. Bogactwo form prezentowane przez obiekty znajdujące się w obrębie placu robi wrażenie na nawet najbardziej wymagających turystach. Pojawia się tu doskonały neorenesans, neobarok, klasycyzm, neogotyk, secesja, czy modernizm w najlepszym wydaniu, a wszystko to otoczone piękną i zadbaną zielenią. Chcielibyśmy teraz zachęcić wszystkich do krótkiego spaceru po Placu Wolności, przedstawiając najciekawsze obiekty znajdujące się w jego obrębie. Spacer proponujemy rozpocząć od wizyty w Kościele p.w. św. Piotra i Pawła.
Kościół p.w. św. Piotra i Pawła.
Choć charakterystyczną sylwetkę kościoła na Placu Wolności zna chyba każdy bydgoszczanin, to niewielu mieszkańców grodu nad Brdą jest w stanie docenić ogromną wartość zabytkową tego dawnego zboru ewangelickiego. Kościół p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła zdecydowanie stoi w cieniu Katedry Bydgoskiej, Kościoła p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (Kościoła Klarysek), czy nawet nieistniejącego już kościoła pojezuickiego p.w. św. Ignacego Loyoli, który kiedyś zajmował zachodnią pierzeję Starego Rynku. Wynika to w dużej mierze z niedoceniania przez większą część społeczeństwa zabytków starszych niż gotyckie czy barokowe , a szkoda bo zarówno historia, architektura, jak i wnętrza kościoła kryją wiele skarbów. Kościół został wzniesiony w latach 1872-1876 według projektu znanego berlińskiego architekta i archeologa Friedricha Adlera. Witraże w oknach prezbiterium i zakrystii ufundował sam cesarz niemiecki Wilhelm I, a wykonane zostały przez Cesarki Instytut Witrażowy w Berlinie. Kościół otrzymał bardzo nowoczesne jak na owe czasy gazowe ogrzewanie podłogowe (gazową kotłownię umieszczono pod prezbiterium) oraz doskonałe oświetlenie składające się z ok. 200 lamp gazowych. Świątynia otrzymała także świetnej jakości organy wyprodukowane w znanej i cenionej firmie Wilhelma Sauera z Frankfurtu nad Odrą. Na wieży kościoła umieszczono 3 dzwony, z których do dziś zachował się niestety tylko jeden, odlany w 1876 r. Bryła budowli to wyjątkowe w Bydgoszczy połączenie kilku styli, przede wszystkim neogotyku i stylu neoromańskiego. Na elewacji warto zwrócić uwagę na profilowane cegły i terakotę sprowadzoną do budowy kościoła z Charlottenburga. We wnętrzu świątyni na szczególną uwagę zasługują niezwykle interesujące polichromie pochodzące z lat 1956-1957 zaprojektowane i wykonane przez braci Leona i Władysława Drapiewskich oraz obraz „Niepokalane Poczęcie NMP” w ołtarzu głównym z ok. 1850 r. autorstwa bydgoskiego malarza Maksymiliana Piotrowskiego (profesora Akademii Sztuk Pięknych w Królewcu). Zapewne nie wszyscy wiedzą, że obraz ten został przeniesiony do świątyni ze zburzonego przez nazistów kościoła pojezuickiego znajdującego się kiedyś na Starym Rynku. Na koniec należy dodać, że Kościół p.w. św. Piotra i Pawła na Placu Wolności pełnił rolę ewangelickiej świątyni od początku swojego istnienia aż do 1945 r., kiedy to został przekazany polskim katolikom. Dziś stanowi jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu bydgoskiego Śródmieścia.
Kamienica przy Gdańskiej 27
Jednym z obiektów przykuwających wzrok w okolicach Placu Wolności jest wielkomiejska kamienica pod numerem Gdańska 27 zaprojektowana przez architekta Alfreda Schleusenera. Bez wątpienia ta czteropiętrowa kamienica, wniesiona w latach 1908-1909, jest jedną z najbardziej dostojnych i monumentalnych w Bydgoszczy. Oryginalny wystrój budynku zaprojektował Jakub Hechliński, ceniony bydgoski projektant wnętrz i mebli. Gdańska 27 to przykład wczesnego modernizmu w najlepszym wydaniu. Wysmakowana, spokojna fasada budynku zyskała ciekawy, subtelny dekor, a na szczególną uwagę zasługują smukłe sylwetki aniołów zdobiące szczyt kamienicy. Ciekawostką jest fakt, że w 1934 r. z kamienicy spadła jedna z postaci aniołów zabijając dwóch przechodniów. Skutkiem tego tragicznego wydarzenia było usunięcie ornamentów z wielu budynków w mieście. Warto dodać, że w kamienicy przy Gdańskiej 27 znajduje się jedna z niewielu działających do dziś zabytkowych wind w mieście.
Kamienica przy Pl. Wolności 1
Budynek przy Placu Wolności 1 jest jedną z ikon architektury Bydgoszczy przełomu wieków i zarazem jednym z najbardziej charakterystycznych zabytków w mieście. Ta narożna kamienica (Pl. Wolności i róg ul. Gdańskiej) została wzniesiona w latach 1896-1898 według projektu słynnego bydgoskiego budowniczego Józefa Święcickiego, autora m.in. doskonałego gmachu hotelu „Pod Orłem”. Budynek wręcz kipi bogactwem form i detalu: balkony, wykusze, balustrady, tralki, kartusze, a nad tym wszystkim cudowna wieżyczka zwieńczona baniastym hełmem. Aby poznać neobarokową elewację jednego z najlepszych dzieł Święcickiego potrzeba kilku wizyt na Placu Wolności. Ciekawostką może być fakt, że w budynku zainstalowano najprawdopodobniej pierwszą elektryczną windę w Bydgoszczy.
Kamienica przy Pl. Wolności 3
Niepozorna kamienica przy Placu Wolności 3 pozostaje w cieniu blasku swojej sąsiadki spod numeru 1. Tymczasem wzniesiona w 1905 r., według projektu jednego z najwybitniejszych bydgoskich architektów Fritza Weidnera, stanowi jeden z najciekawszych przykładów secesji w mieście. Secesyjny dekor w postaci m.in. masek kobiecych i uroczej sowy, choć ograniczony do dolnych kondygnacji, jest bardzo interesujący. Warto choć na moment zajrzeć do środka aby rzucić okiem na florystyczne motywy kafelek czy balustrad. Kamienica ta to także jej mieszkańcy, szczególnie ci wyjątkowi, np. artyści. Ogromne dżinsy na wysokości pierwszego piętra przypominają o Andrzeju Nowackim (1938-1996), wybitnym malarzu i grafiku, który mieszkał przy Placu Wolności, a któremu sławę przyniósł cykl obrazów „Gazetka ścienna”, „Kroniki sejmowe” oraz „Udżinsowieni”.
Kamienica przy Pl. Wolności 7
Kamienica przy Placu Wolności 7 jest chyba najbardziej niedocenianą budowlą na Placu Wolności. W dużej mierze wynika to z powszechnego niedoceniania osiągnięć modernizmu w architekturze. Tymczasem stosunkowo prosta elewacja budynku to jednak bardzo interesujący i niezmiernie udany przykład polskiego modernizmu z okresu międzywojennego. Kamienicę zaprojektował doskonały bydgoski architekt Jan Kossowski, autor m.in. budynku obecnego Pałacu Ślubów na Sielance czy oryginalnej kamienicy przy ulicy Podgórnej 5 zaprojektowanej dla wspomnianego już projektanta wnętrz i mebli Jakuba Hechlińskiego. Kierując się najlepszymi wzorcami francuskimi, architekt obłożył elewację kamienicy przy Pl. Wolności 7 jasnym piaskowcem, co jest najprawdopodobniej jedynym takim rozwiązaniem w Bydgoszczy. Parter budynku otrzymał tymczasem znacznych rozmiarów przeszklenia gdyż w kamienicy miał znaleźć się salon samochodowy. Kossowski przygotował także wystrój wnętrza całej kamienicy. Warto dodać, że architekt uważał ten obiekt za swoją najlepszą realizację z okresu międzywojennego. Budynek przy Pl. Wolności 7 ma również ciekawą historię, otóż w kamienicy urodził się ks. Wacław Gieburowski, wybitny wykładowca akademicki, kompozytor, dyrygent słynnego Poznańskiego Chóru Katedralnego.
Fontanna „Potop”
Pomnik-fontanna „Potop”, jeden z najoryginalniejszych zabytków na Placu Wolności i w Bydgoszczy (może nawet w całej Polsce), posiada wyjątkowo ciekawą historię. Fontanna, dłuta znakomitego, berlińskiego rzeźbiarza Ferdinanda Lepcke, autora słynnej bydgoskiej Łuczniczki, to obiekt, który koniecznie trzeba zobaczyć będąc w grodzie nad Brdą. Powstanie „Potopu” było wynikiem konkursu na projekt pomnika-fontanny dla Bydgoszczy, którego zwycięzcą został Lepcke (na konkurs nadesłano ponad 40 prac!). Prace nad fontanną trwały niemal 6 lat, a uroczyste odsłonięcie „Potopu” nastąpiło 23 lipca 1904 r. Nie obyło się jednak bez trudności, m.in. kilkukrotnie przesuwano termin zakończenia prac (pierwotnie odsłonięcie monumentu planowano na ... 1901 r.) oraz przekroczono budżet ustalony na nie bagatela 100 tys. marek ze względu na niezbędne poprawki. Najpoważniejsze trudności związane były jednak z pojawiającymi się usterkami, głównie dotyczącymi problemów ze szczelnością misy fontanny. Wszelkie usterki udało się ostatecznie usunąć dopiero 1908 r., a więc 4 lata po odsłonięciu pomnika.
Rzeźba składająca się z trzech elementów, przedstawiała ludzi i zwierzęta próbujące uratować się z biblijnego potopu. Obiekt od samego początku stał się ogromną atrakcją, jednym z symboli miasta, a przede wszystkim jednym z najczęściej fotografowanych miejsc w Bydgoszczy. Nic dziwnego bo poza kunsztownie wyrzeźbionymi postaciami, fontanna robiła wrażenie swoimi rozmiarami. Centralna grupa, ludzie oraz lew ratujący się przed wodą, miała wysokość około 6 metrów, co czyniło bydgoski wodotrysk jednym z największych w Europie. Niestety „Potop”, tak ukochany przez bydgoszczan, zniknął z krajobrazu Bydgoszczy w 1943 roku, kiedy to naziści przetopili jego rzeźby na cele wojenne. Po przetopieniu, niemiecka armia wzbogaciła się o 9 ton brązu! W ostatnich latach podjęto trud odtworzenia rzeźb fontanny. Starania bydgoszczan zmierzające do rekonstrukcji rzeźb zostały w dużej mierze zwieńczone sukcesem gdy w 2010 r. na swoje miejsce powróciła niedźwiedzica oraz człowiek walczący z wężem. Obecnie zrekonstruowane wszystkie rzeźby, piękna misa fontanny z czerwonego piaskowca oraz urocza mozaika w kształcie fal obiegających „Potop”, robią ogromne wrażenie na każdym kto zdecyduje się odwiedzić Plac Wolności w Bydgoszczy.
Przygotowując powyższy tekst korzystano z:
Bręczewska-Kulesza Daria, Derkowska-Kostkowska Bogna, Wysocka A., [i inni], Ulica Gdańska. Przewodnik
historyczny, Bydgoszcz 2003.
Winter Piotr, Fontanna „Potop” w Bydgoszczy. Studium historyczne.
Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, zeszyty 1-11, Bydgoszcz 1996-2006.
Dawid Urbański,
Przewodnik po województwie kujawsko-pomorskim
