Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (Kościół Klarysek)

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny powszechnie zwany kościołem Klarysek, to jeden z najbardziej charakterystycznych obiektów Bydgoszczy. Jednonawowa gotycko-renesansowa świątynia została wzniesiona pomiędzy 1582 a 1618 rokiem.

Bydgoskie kościoły klasztorne sióstr klarysek, ojców karmelitów i bernardynów, zgodnie z powszechnie obowiązującymi w średniowieczu regułami lokowano poza ówczesnymi granicami miasta, na zewnątrz obszaru ograniczonego murami miejskimi i Brdą z jej odnogami: Młynówką i fosami zamkową i miejską.

Dopiero o.o. jezuici ze względu na szczególną swoją kontrreformacyjną misję wznieśli swój kościół, klasztor i kolegium w samym sercu bydgoskiego rynku (kościół jezuitów został rozebrany przez okupantów niemieckich w 1940 roku, a w przebudowanym kolegium jezuickim mieści się obecnie bydgoski Ratusz). W średniowieczu w chrześcijańskiej Europie głównymi centrami intelektualnymi były klasztory. Dopiero później nastąpił czas uniwersytetów. W Bydgoszczy było podobnie. Na długo przed świeckimi uczelniami klasztory męskie i żeńskie zaczęły działać i promieniować kulturą i to nie tylko religijną. W nich zakonnicy i zakonnice tworząc wspólnoty modlili się, ale także uczyli, pracowali naukowo, artystycznie, koncertowali, a nawet organizowali przedstawienia teatralne. Przy dawnej drodze Gdańskiej w miejscu (gdzie później) wzniesiono kościół Klarysek, w 1448 roku zbudowano drewniany kościół szpitalny pod wezwaniem św. Ducha. W 1522 roku postanowiono wybudować w jego miejscu świątynię ceglaną. Prace rozpoczęto w 1582 roku a zakończono w 1590 roku. Przez następne lata, do 1602 roku trwało wyposażanie kościoła. W 1615 roku kościół przekazano siostrom klaryskom zapewne z zadaniem kontynuowania misji szpitalnej, bowiem taki szpital- przytułek siostry prowadziły do końca swej obecności w tym miejscu w budynku obecnego Muzeum przy ul. Gdańskiej 4. Świątynię rozbudowano o część zachodnią dostosowując dawny kościół św. Ducha do potrzeb rozwijającego się klasztoru. W nadbudowanej zakrystii zlokalizowano otwarty do wnętrza chór dla sióstr. W 1646 roku do południowej ściany nawy dobudowano kaplicę kapłańską ufundowaną przez burmistrza bydgoskiego Wojciecha Łochowskiego. Z 1651 roku pochodzi barokowa krata oddzielająca prezbiterium od nawy.

W czasie Zaborów w XIX i XX wieku, kiedy kościół nie pełnił funkcji sakralnej kratę wykorzystano w głównej bramie Cmentarza Starofarnego, dzisiaj najstarszej bydgoskiej nekropolii przy ul. Grunwaldzkiej. Krata powróciła po wojnie do kościoła, a dla zrekonstruowanej w 1991 roku bramy cmentarnej wykonano kopię kraty z kościoła klarysek. W I połowie XVII wieku do południowo-zachodniego narożnika kościoła dobudowano wieżę nakrytą barokowym hełmem, z której codziennie rozbrzmiewa hejnał skomponowany przez bydgoskiego kompozytora Konrada Pałubickiego. Siostry klaryski funkcjonowały tu do kasaty klasztoru przez króla pruskiego w 1835 roku, po czym ostanie bydgoskie siostry przeniesiono do Gniezna.

Także kościół przestał pełnić funkcje sakralne. Ołtarz boczny przeniesiono do Osielska, a ołtarz główny przekazano do Sypniewa, z którego powrócił dopiero w 1955 roku. Po kasacie w kościele lokowano mało godne funkcje m.in. magazyny, Wagę Miejską, Zakład Oczyszczania Ulic i Latryn, wreszcie remizę strażacką, ze stajnią. Jednak pod koniec XIX wieku kościół choć częściowo doczekał się bardziej godnej funkcji. Stał się zalążkiem organizacyjnym pierwszego muzeum bydgoskiego. Towarzystwo Historyczne Obwodu Nadnoteckiego w 1888 roku na tzw. chórze panieńskim, kiedy indziej zwanym skarbczykiem zorganizowało składnicę pozyskiwanych i eksponowanych muzealiów regionalnych.

Po odzyskaniu niepodległości przywrócono świątyni funkcję sakralną, lecz już nie jako kościół klasztorny, lecz jako kościół szkolny. Wówczas, w 1922 roku kamieniarz Jakub Job wykonał obecny neorenesansowy portal według projektu poznańskiego architekta Stefana Cybichowskiego. We wnętrzu, które pozostało klasztornie powściągliwe w doborze elementów wystroju, na uwagę zasługuje przede wszystkim polichromowany, kasetonowy strop z XVII-XVIII wieku, obraz św. Stanisława Kostki autorstwa Leona. Wyczółkowskiego, manierystyczna alabastrowa płaskorzeźba z 1595 roku), XVII/XVIII-wieczne kraty barokowe.